tag:blogger.com,1999:blog-59948923874425330182024-03-05T12:21:02.868-08:00इतिहास Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.comBlogger15125tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-6982224205806687842020-05-24T19:09:00.000-07:002020-05-24T19:09:07.423-07:00कोरोना के दौर में छात्राओं से संवाद<div>प्रिय छात्राओं</div><div>आशा है आप सब स्वस्थ एवं सक्रिय होंगी.</div><div> आजकल आप सभी घर के कामकाज के साथ ही अपनी पढ़ाई-लिखाई में भी व्यस्त होंगी, रमजान का पवित्र महीना भी चल रहा है. आजकल अध्ययन के साथ साथ हमारे भी घरेलू काम इस कोरोना संक्रमण के समय में काफी बढ़ गये हैं. लेकिन इस सबके बावजूद अध्ययन और पठन-पाठन के लिए वक्त निकालना अति आवश्यक है. इसलिए इसमें आप लोगों को भी सहयोग करना जरूरी है. लाकडाउन के समय में आनलाइन पढ़ाई आवश्यक है, इसीलिये आप लोगों को समय - समय पर विभिन्न विषयों को समझाते हुए आडियो लेक्चर तथा पी डी एफ में प्रश्नावली भेज रही हूं.कुछ छात्राओं के फोन नंबर मेरे पास नहीं हैं, कुछ स्मार्ट फ़ोन न होने के कारण वट्सऐप का प्रयोग नहीं करतीं. इस कारण सबसे संपर्क संभव नहीं हो रहा है.आसपास रहने वाली छात्राएं आपस में संपर्क करके ग्रुप में जोड़ने में एक दूसरे की मदद करें. </div><div> कोरोना अर्थात कोविड- 19 वायरस के कारण हमारे जीवन में जो बदलाव आये हैं, उसमें इंटरनेट के माध्यम से ही एक दूसरे से संपर्क रख सकते हैं. एक दूसरे का दुख सुख बांट सकते हैं. इसलिए इसे अपनाने का प्रयास करें और सकारात्मक उपयोग करें.</div><div> यह वक्त घबराने का नहीं है. दुनिया में मानव की हर समस्या का समाधान समय समय पर विज्ञान ने खोजा है और चिकित्सा विज्ञान इस महामारी के लिए दवा खोजने के प्रयास में लगा है. इसलिए जरूरी है कि विज्ञान पर भरोसा रखें. अंधविश्वासों को अपने जीवन में स्थान न दें. किसी भी प्रकार की अफवाहों पर ध्यान न दें और उन्हें सोशल मीडिया या अन्य माध्यमों में शेयर न करें. आपकी कोई भी छोटी सी भूल या असावधानी कई लोगों को खतरे में डाल सकती है. </div><div> बाहर निकलने पर एक दूसरे से पर्याप्त दूरी (2 मीटर से ज्यादा)और सोशल डिस्टेंसिंग, घर से बाहर जाने पर फेस मास्क, बाहर से आने पर हर समय साबुन से हाथों की अच्छी तरह से सफाई और बाहर से आ रहे हर सामान की सफाई, घर की साफ़ सफाई आदि में अति आवश्यक सावधानी रखें. अनावश्यक घर से बाहर न निकलें. इन बातों/ नियमों/सावधानी को अपने जीवन का हिस्सा बना लें. इससे आप और परिजन बीमारी से बचे रह सकते हैं. घर के बुजुर्गों का विशेष ध्यान रखें. याद रहे कि लाक डाउन में ढील के बाद भी हमें एक लम्बे समय तक इसी जीवन शैली को अपनाना होगा, क्योंकि कोरोना वायरस भी हमारे आपके बीच ही रहेगा. खुद भी जागरुक बनें और अपने परिवार तथा समाज को भी जागरुक करें. कोई समस्या हो तो बेझिझक बात करें. </div><div><br /></div><div> डा किरन त्रिपाठी</div><div><br /></div>Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-3621475735373964052013-04-07T07:32:00.000-07:002013-04-07T07:33:21.678-07:00वास्तविक आजादी: जवाब तलाशती महिला<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal">
</div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">
डाॅ किरन त्रिपाठी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> महिलाओं की वास्तविक आजादी के विलोप तथा
यौनिक हिंसा का इतिहास बहुत पुराना है। व्यक्तिगत सम्पत्ति की उत्पत्ति के साथ ही
समाज में वर्ग विभाजन हुआ और उसी के साथ स्त्री के अन्तहीन शोषण की शुरुआत हुई।
पितृसत्तात्मक मूल्यों और मानदण्डों ने एक ओर जहाँ समाज में महिला को दोयम दर्जे
में धकेल दिया</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वहीं उसका शोषण
और उत्पीड़न भी बढ़ता चला गया। समाज में एक स्वतंत्र व्यक्ति के रूप में उसके
अधिकारों को कभी मान्यता नहीं दी गई। एंगेल्स ने </span>’’<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">परिवार</span>,<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">व्यक्तिगत
सम्पत्ति और राज्य की उत्पत्ति में लिखा है कि </span>’’ <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">इतिहास का पहला वर्ग विरोध एकनिष्ठ परिवार के अन्दर पुरुष
और स्त्री के विरोध के विकास के साथ.साथ सामने आता है और इतिहास का पहला वर्ग
उत्पीड़न पुरुष द्वारा नारी के उत्पीड़न के साथ.साथ प्रकट होता है। पितृसत्तात्मक
व्यवस्था द्वारा निर्धारित स्त्री विरोधी
मूल्य युगों के अन्तराल में हमारे समाजिक जीवन में इस प्रकार घुल मिल गये
कि पुरुष ही नहीं आज स्वयं स्त्रियों का एक बड़ा हिस्सा मानसिक रूप से इनसे इतर
अपने स्वतंत्र अस्तित्व की कल्पना कर पाने में सक्षम ही नहीं है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> वर्तमान में हमारे समाज में महिलाओं पर
होने वाली हिंसा उसे सामन्ती मध्ययुगीन समाज के समकक्ष ले जाती है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वहीं आधुनिक पूँजीवादी समाज ने उसे बाजार के
समकक्ष ला खड़ा किया है। भारतीय ऐतिहासिक
परिदृश्य का विवेचन करें तो वैदिक काल से लेकर आज तक का इतिहास महिला की दासता का
इतिहास रहा है। समाज में महिला की स्थिति का मूल्यांकन किया भी गया तो सिर्फ
धार्मिक और पारिवारिक भूमिका के संदर्भ में</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">न कि एक स्वतंत्र व्यक्ति के रूप में। प्राचीन भारतीय
संस्कृति में महिला की सम्मानजनक स्थिति का हवाला देने तथा पाश्चात्य संस्कृति को
उसके दोयम दर्जे के लिए जिम्मेदार ठहराने वाले लोग भूल जाते हैं कि वैदिक काल में
यज्ञ में पति के साथ समान भागीदारी के उल्लेखों या अपवाद स्वरूप कुछ विदुषी
स्त्रियों की चर्चा के आधार पर तत्कालीन समाज में महिला की पुरुष के समकक्ष समान
स्थिति का आकलन नहीं किया जा सकता। अपने से अधिक विद्वान गार्गी को चुप कराने वाले
याज्ञवल्क्य इसी दौर की उपज हैं। इस युग में सम्पत्ति की सूची में अन्य वस्तुओं के
साथ दासियों का उल्लेख भी मिलता है। स्त्रियों के ऋण के लिए बंधक रखे जाने के भी
उल्लेख मिलते हैं। नयी संतान स्त्री और गाय के लिए ब्याज के रूप में दिये जाने का
उल्लेख है। उमा चक्रवर्ती के आलेख </span>’<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">समानता का मिथक</span>’
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">से पता चलता है कि ऋण के रूप में दी गई स्त्री
को स्वामी को लौटाते समय ऋण के दौरान उससे उत्पन्न की गई एक संतान भी देनी होती
थी। एक से अधिक संतान होने पर ऋण लेने वाले व्यक्ति को अन्य संतानों को रखने का
अधिकार होता था। पी.वी. काणे धर्मशास्त्र
का इतिहास में लिखते हैं कि </span>’<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ऋग्वेद(</span>1/109/2),
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मैत्रायणी संहिता(</span>1/10/1), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">निरुक्त(</span>6/9, 3/4), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ऋग्वेद(</span>3/31/2), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ऐतरेय ब्राह्मण(</span>33), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तैत्तिरीय संहिता(</span>5/2/1/3),
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तैत्तिरीय ब्राह्मण(</span>1/7/10) <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आदि से विदित होता है कि प्राचीन काल में विवाह
के लिए कन्याओं का क्रय .विक्रय होता था।</span>’ <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वैदिक कालीन भोगवादी संस्कृति में स्त्री की सामाजिक प्रस्थिति का अवमूल्यन
हुआ तो आघ्यात्म के दौर में भी वह हेय दृष्टि से ही देखी जाती रही। परवर्ती युगों
में रामायण कालीन आदर्श समाज की बात आती है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">रामराज्य की परिकल्पना की जाती है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वहाँ सीता के रूप में स्त्री का चित्रण क्या दिखाता है </span>? <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पति के कठिन दौर में उसका साथ देने वाली पत्नी को अपहरण के उपरान्त
अग्निपरीक्षा देनी पड़ती है और निष्कासन का दंश झेलना पड़ता है। यहाँ पति राम के रूप
में पुरुष के सर्वोच्च निर्णय लेने के अप्रतिहत अधिकार की पुष्टि हो जाती है। भरत
जब भारद्वाज ऋषि के आश्रम में ठहरे हुए राम से मिलने के लिए जा रहे थे तो भारद्वाज
ऋषि ने उनके स्वागत के लिए जो व्यवस्था की उसकी एक बानगी देखिए-</span>’<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">स्रक</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चन्दन</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वनितादिकभोगा</span>’ (<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अयोध्या काण्ड </span>214/4)- <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">भोग की वस्तुओं में वनिता अर्थात स्त्री भी है। स्त्री के
प्रति यह अन्यायपूर्ण रवैया सभ्यता के
विकास के साथ ही बढ़ता चला गया। वेद</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">रामायण</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">महाभारत</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पुराण हों या स्मृतियाँ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">स्त्री को एक स्वतंत्र व्यक्ति के रूप में मान्यता नहीं
देते। ये सभी स्त्री विरोधी उक्तियों से भरे पड़े हैं। महाभारत काल में उसे जुए में
दाँव पर लगाई जा सकने वाली वस्तु बना दिया गया। मनुस्मृति ने तो परिवार के भीतर भी
नारी की स्वतंत्रता का लोप करते हुए उसे पूरी तरह पुरुष के अधीन घोषित कर दिया।
मनु स्त्री के कर्तव्य बताते हुए कहते हैं कि </span>’ <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बाल्यकाल</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">युवावस्था और
वृद्धावस्था में स्त्री को घरों में भी स्वतंत्रता से कोई कार्य नहीं करना चाहिए-</span>’’<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बालया वा युवत्या वा वृद्धया वाऽपि योषिता। न
स्वातंत्र्येण कर्तव्यं किंचित्कार्यं गृहेष्वपि।( मनु स्मृ.</span>5/147 )<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">। मनु ही स्त्री के लिए निर्धारित करते हैं कि
उसे किशोरावस्था में पिता के</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">युवावस्था में
पति के तथा वृद्धावस्था में पुत्र के तथा अधीन होना चाहिए । </span>’’<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पिता रक्षति कौमारे भर्तारक्षति यौवने। रक्षन्ति स्थविरे पुत्रा न
स्त्री स्वातंत्र्यमर्हति। (मनु स्मृ. </span>9/3)<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">। मनुस्मृति ही नहीं समग्र
धर्मशास्त्र स्त्री को पुरुष की अधीनस्थ व्यक्तिगत सम्पत्ति के रूप में देखता है।
ऐसा नहीं है कि इस अन्याय को स्त्रियों ने मौन होकर स्वीकार कर लिया होगा। </span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बलात्कार एवं यौन हिंसा की संस्कृति के पोषण के लिए
प्राचीन भारतीय मिथक से ही एक उदाहरण काफी
है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अहिल्या का प्रसंग</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जिसमें बलात्कार की शिकार होने पर भी सजा
स्त्री को ही मिलती है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जबकि इन्द्र के
रूप में बलात्कारी पुरुष अन्य देवताओं की कृपा से आसानी से बच जाता है। यह एक
उदाहरण हमारे वर्तमान संदर्भों में भी पीड़ित स्त्री के लिए परिवार</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">समाज</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सत्ता और उसकी एजेंसियों का जो दृष्टिकोण रहा है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उसी को प्रतिभासित करता है। मातृसत्ता से पितृसत्तात्मक सामन्ती व्यवस्था
में संक्रमण की विश्व ऐतिहासिक परिघटना में स्त्री की दासता के साथ.साथ स्त्री पर
होने वाले अत्याचार भी बढ़ते चले गए। युद्धों तथा जातीय एवं सांप्रदायिक संघर्षों
के दौरान होने वाली हिंसा में बलात्कार एक हथियार के रूप में काम में लाया जाता
रहा है। ऐतिहासिक युगों से लेकर आज तक
समाज में स्त्री पर पुरुष वर्चस्व के रूप में बलात्कार की एक प्रमुख भूमिका रही
है। इसे पुरुष ने स्त्री को आतंकित करने के लिए एक हथियार के तौर पर इस्तेमाल किया
है और इस आतंक का चरम रूप तब दिखाई देता है </span>,<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जब प्रतिरोध करने पर बलात्कार के अन्तर्गत स्त्री को बर्बर
तरीके से यातनाएँ दी जाती हैं। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> सामन्ती समाज से पूँजीवादी समाज में
संक्रमण के दौर में स्त्री को पुरुष की व्यक्तिगत सम्पत्ति के बतौर एक उत्पाद </span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उपभोग की वस्तु और माल में तब्दील होते देर
नहीं लगी। आज महिला हिंसा की संस्कृति के उत्प्रेरक राजनीतिक</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">समाजिक</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सांस्कृतिक</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आर्थिक पक्ष खुलेआम
हमारे सामने हैं। एक प्रकार से यह
पूँजीवादी सामन्तवाद का दौर कहा जा सकता है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जिसमें बाजार के अर्थशास्त्र के तहत महिला को एक उपभोग की
वस्तु</span>,<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">एक उत्पाद बना कर रख दिया
गया है या यूँ कहिये कि बाजार अपने उत्पादों को बेचने</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मुनाफा कमाने के लिए अपने हक में स्त्री का इस्तेमाल कर रहा
है। बाजार हमारी सोच पर इस कदर हावी हो गया है कि हम तमाम मूल्यों को ताक पर रखकर
उसका शिकार बन बैठे हैं। चाहे इसमें विज्ञापनों </span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फिल्मों तथा अन्य संचार माध्यमों में वस्तुओं को बेचने के
लिए स्त्री देह का अभद्र प्रदर्शन हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आइटम गीतों के माध्यम देह को अश्लील भंगिमाओं में प्रस्तुत करना हो या
टेेलिविजन धारावाहिकों में एक सजावट की वस्तु के रूप में हर समय भारी भरकम आभूषणों
और चमकदार वस्त्रों से लदी हुई महिला के तौर पर या शोषण को रो.धोकर सहन करने वाली
अथवा षडयंत्रकारी स्त्री के रूप में चित्रण</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कहीं न कहीं इन सबने मिलकर स्त्री की अस्मिता पर
प्रहार करते हुए उसकी व्यक्तिगत
स्वतंत्रता का हरण किया है और उसे केवल पुरुष के उपभोग के लिए उपलब्ध वस्तु का
लेबल दिया है। पोर्न फिल्मों का लगातार बढ़ता कारोबार आज समाज केे युवा वर्ग तथा
अल्पवयस्क किशोर वर्ग के मन मस्तिष्क को लगातार विकृत कर रहा है। एक रिपोर्ट के
अनुसार भारत विश्व में तीसरा सबसे बड़ा पोर्नोग्राफी का उपभोक्ता देश बन चुका है।
महिला का एक सेक्स आॅब्जेक्ट तथा बाजार के लिए मुनाफा कमाने वाले उत्पाद के रूप
में प्रस्तुतीकरण उसे देह से परे एक इन्सान बनने से रोकता है और यहीं एक पुरुष की
दमित इच्छाओं का निशाना बनती है एक स्त्री देह। एस. एम. एस. </span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">एम.एम.एस. तथा साइबर अपराध नई तकनीक के विकास
के साथ सामने आए हैं। साइबर के बाजार
द्वारा परोसी जा रही विकृतियों पर समुचित नियन्त्रण नहीं है। आज जब किशोर
एवं युवा वर्ग की पहुँच लगातार पोर्न एवं ब्लू फिल्मों के बाजार तथा अन्य संचार
माध्यमों में स्त्री देेह की विकृत प्रस्तुति तक आसानी से हो रही है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जिस प्रकार बच्चों में परिपक्वता समय से पूर्व
ही देखी जा रही है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ऐसी स्थिति में
क्रूरतम अपराधों के लिए नाबालिगों की उम्र सीमा के संबन्ध में भी पुनर्विचार की
जरूरत है। उम्र सीमा में छूट का लाभ उठा कर जघन्य अपराध करके भी वे आसानी से बच
निकलते हैं। फाँसी की सजा या बंध्याकरण इस सबका कोई दीर्घकालिक या स्थायी समाधान
नहीं है। जरूरत अपराध की जड़ तक पहुँचने की है और इस जड़ को सिंचित एवं पोषित किया
है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">समाज में गहरी पैठ बना
चुके पितृसत्तात्मक मूल्यों ने</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">हमारे
राजनीतिक.सामाजिक.सांस्कृतिक और पारिवारिक अवमूल्यन ने।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> जन्म के साथ ही हिंसा शब्द से स्त्री का
अटूट रिश्ता जुड़ जाता है. यह रिश्ता परिवार के भीतर पुरुष के समकक्ष उसके दोयम
दर्जे के साथ ही उसे एक सम्पत्ति के रूप में साज संभाल से लेकर समाज में उस पर आए
दिन होने वाली यौन हिंसा</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आॅनर किलिंग</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">छेड़छाड़</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अश्लील एवं अभद्र टिप्पणियों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बसों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ट्रेनों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सड़कों आदि में जान.बूझकर बुरे इरादों से उसके
कुछ खास अंगों को स्पर्श करने</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सार्वजनिक स्थलों
तथा वाहनों में उसके समक्ष अश्लील संगीत बजाए जाने से लेकर न जाने कितने अनगिनत
दुष्कृत्यों में शामिल हैं। बलात्कार की संस्कृति तथा महिला हिंसा के बीज हमारे
परिवार</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">हमारी विवाह संस्था</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पितृसत्तात्मक मूल्यों से पोषित समाज</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जिसमें महिलाओं के स्वतंत्र अस्तित्व पर प्रतिबंध
लगाने वाली खाप पंचायतों से लेकर कई तरह की कट्रपंथी प्रतिक्रियावादी ताकतें
सक्रिय हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कार्यस्थलों</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">शैक्षिक संस्थानों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">धर्म</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कानून</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">राजनीति</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">यहाँ तक कि हमारे मन.मस्तिष्क में मौजूद हैं और ये ताकतें
समाज में महिला को सशक्त नहीं होने देना चाहतीं। यही संस्कृति कश्मीर में लड़कियों
को गाना बन्द न करने पर बलात्कार की धमकी देती है। यही समाज में प्रभु जातियों
द्वारा दलित महिलाओं के शोषण के रूप में अभिव्यक्त होती है और इसी के कारण तीन
वर्ष की बच्चियों से लेकर पचास वर्ष से अधिक उम्र की महिलाओं को तक आए दिन इस बर्बरता
का निशाना बनाया जाता हैं। यही संस्कृति
बलात्कार का प्रतिकार करने वाली रूपम पाठक को सलाखों के पीछे भेजती है। आंकड़े बताते हैं कि महिलाएँ परिवार के भीतर
सर्वाधिक हिंसा व उत्पीड़न की शिकार होती हैं। यौन हिंसा करने वालों में अधिकांश
महिलाओं के परिचित</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दूर के या नजदीकी
रिश्तेदार या मित्र होते हैं। महिलाओं की आबादी का एक बड़ा हिस्सा वैवाहिक संबन्धों
के भीतर होने वाले बलात्कारों को झेलता है। जब इसे कानून के दायरे में लाने की बात
होती है तो शासक वर्ग तथा समाज के भीतर बैठे पितृसत्ता के पोषक तत्वों तथा प्रतिक्रियावादी
ताकतों को अपनी सत्ता डोलती नजर आने लगती है और इस पर विचार करने की भी जरूरत नहीं
समझी जाती। घर में रची बसी लड़की घर में ही
अपरोक्ष रूप से कई बार अपनी दोयम स्थिति को जानती है तो घर से बाहर निकलते ही उसे
समाज में चारों ओर से एक माल के रूप में देखने वाली दृष्टि का सामना करना पड़ता है।
यह दृष्टि अपने चिरपरिचित पड़ोसी से लेकर किसी भी परिचित अपरिचित की हो सकती है।
अगर कहीं भी वह अपनेे लिए तय सामाजिक मानकों के दायरे से बाहर निकल सिर उठाकर चलने
की कोशिश करने लगती है तो उस पर शक की सुई घूमनी शुरू हो जाती है। इस अभियान में
बहुसंख्यक हिस्सा उसके खिलाफ होता है </span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जिसमें स्वयं महिलाएँ भी शामिल रहती है। बलात्कार तथा महिला हिंसा को प्रश्रय
देने वाली इस संस्कृति को सिर्फ कड़े कानूनों और पुलिसिंग के द्वारा ही नहीं बदला
जा सकता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">क्योंकि यह संस्कृति
सिर्फ महिलाओं के खिलाफ होने वाली हिंसा को पैदा ही नहीं करती बल्कि उसका पोषण
करती है तथा उसे वैध स्वरूप भी प्रदान करती है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> दिल्ली में चलती बस में लड़की के साथ जो
वीभत्सता हुई उससे आज आए दिन भारत के हर शहर-कस्बे और गांव में महिलाएँ गुजर रही
है। कई मामलों में हम देखते हैं कि किन्हीं दो पक्षों के बीच वैमनस्य के दौरान
प्रभु वर्ग द्वारा तेजाब फेंकने</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">निर्वस्त्र करके
घुमाने से लेकर बलात्कार तक की शिकार होती हैं महिलाएँ। दूसरी ओर महिला हिंसा और
उत्पीड़न के ऐसे अनेक मामले सामने आते हंै जिसमें पुलिस से लेकर सुरक्षा बलों की
अहम भूमिका होती है और इस प्रकार की घटनाओं पर शासक वर्ग तथा सरकार के नुमाइन्दों
की चुप्पी महिलाओं के प्रति उनके सामन्ती नजरिये को ही दिखाती है। सोनी सोरी के
अपराधी पुलिस अधिकारी अंकित गर्ग को सरकार द्वारा वीरता पुरस्कार देकर सम्मानित
किया जाता है तो सुरक्षा बलों की कार्यवाही के अन्तर्गत असम रायफल्स के कुछ जवानों
द्वारा </span>2004<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> में मणिपुर में टी.
मनोरमा का बलात्कार व हत्या</span>, 2008<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> में सशस्त्र
बलों द्वारा कश्मीर के शोपियाँ में नीलोफर तथा आसिया के बलात्कार के मामलों के
बावजूद भी सरकार को उन पर सामान्य कानून लागू करने के लिए आम सहमति की दरकार होती
है और सेना के अधिकारियों द्वारा जुमला ये दिया जाता है कि इससे हमारे जवानों का
मनोबल गिरेगा। अभी जस्टिस वर्मा कमेटी की अनेक सिफारिशों में से एक आम्र्ड फोर्सेज
स्पेशल पावर एक्ट (।थ्ैच्।) के तहत सुरक्षा बलों द्वारा किए जाने वाले महिला हिंसा
के मामलों को सामान्य कानूून के तहत लाने की बात को सरकार द्वारा जारी किए गए
अध्यादेश में आम सहमति की जरूरत के नाम पर दरकिनार करना सत्ता का असली चेहरा
दिखाता है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> महिलाओं के खिलाफ हिंसा से सम्बन्धित अधिकांश मामले हमारे बंद समाज में हमेशा बंद
रहते हैं। सामाजिक अवमानना के भय तथा जागरूकता के अभाव में बहुत से मामले सामने ही
नहीं आ पाते</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तो कई मामले
हमारे पुलिस और न्याय व्यवस्था के रवैये के कारण महिला को ही इतना हताश-निराश कर
देते हैं कि उसकी हिम्मत अपने साथ हुए अन्याय का प्रतिकार करने की नहीं होती। ऐसा
नहीं है कि महिलाओं के साथ होने वाली हिंसा के खिलाफ कड़े कानून नहीं हैं। इस
संदर्भ में सरकार द्वारा निर्धारित दिशा
निर्देशों का न्याय तथा कानून लागू करने वाली एजेंसियों द्वारा पूरी तरह अनुपालन
नहीं किया जाता। इन निर्देशों में साफ.साफ कहा गया है कि महिला हिंसा की किसी भी
घटना के तीन महीने के भीतर चार्जशीट दाखिल हो जानी चाहिए। पीड़िता के बयान उसके घर
में उसके माता पिता </span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">रिश्तेदारों तथा
सामाजिक कार्यकर्ताओं की उपस्थिति में लिए जाएँ। मामले की सुनवाई महिला न्यायाधीश
द्वारा की जाए। कई मामले न्यायालय तक पहुँच जाते हैं तो कई में एफ. आई. आर. तक
नहीं होती। न्यायालयों में बहुत से केस गवाह न होने से छूट जाते हैं। रसूखदार</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दबंग और बाहुबली अपराध करके बच निकलते हैं।
लम्बी अवधि तक चलने वाले मुकद्मों में पीड़ित तथा उसके परिवार का धैर्य जवाब दे
जाता है। मधुमिता हत्याकाण्ड</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जेसिका लाल</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तन्दूर काण्ड</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">भँवरी देवी</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">रुचिका गिरहोत्रा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मुजफ्फरनगर काण्ड जैसे अनेक उदाहरण हैं जिनमें
अभी भी न्याय की उम्मीद अधूरी है। एक छोटा सा हिस्सा है जो इन विपरीत परिस्थितियों
से निबटते हुए अपने हिस्से के न्याय के लिए लगातार संघर्षरत है। यह महिला पहले
समाज के संवेदनशील हिस्से के समर्थन से अपनी लड़ाई को कुछ आगे भी बढ़ा पाती है</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">लेकिन जिस तरह से हमारी पुलिस काम करती है और
न्यायायिक व्यवस्था है उसके चलते अंततःमहिला के साथ उसके परिवार के कुछ सदस्यों के
अलावा कोई रह नहीं पाता। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> महिलाओं के खिलाफ होने वाले अपराधों में
सजा दिए जाने की दर बहुत कम है। देश में प्रति </span>100<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> बलात्कारों में से </span>46<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> दर्ज होते हैं और औसतन </span>46<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> में से भी केवल </span>12<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> में ही गिरफ्तारी होती है। इसमें से भी केवल एक. तिहाई पर अपराध साबित हो
पाता है। इस प्रकार देखा जाए तो प्रति सौ बलात्कारियों में से केवल तीन को ही सजा
हो पाती है। नेशनल क्राइम रिकाॅर्ड ब्यूरो केे आंकड़ों के अनुसार </span>1953<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> से </span>2011<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> के बीच बलात्कार
की दर में </span>873<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> प्रतिशत की
वृद्धि हुई। भारत में सजा की दर भी </span>1973<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> के </span>44.28<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> प्रतिशत से घटकर
</span>2010<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> में </span>26.5<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> रह गई। अर्थात अपराधों की तुलना में सजा का
अनुपात कम हुआ है। दिल्ली में सजा की दर </span>41<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">प्रतिशत है। नेशनल क्राइम रिकाॅर्ड ब्यूरो केे </span>2011<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> के कुछ आंकड़े देखें तो महिला अपराधों तथा उनमें होने वाली
सजा की स्थिति का अनुपात स्पष्ट हो जाता है। इनमें पुलिस द्वारा </span>24,206<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> बलात्कार के मामले पंजीकृत हुए</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">हिरासत में या जमानत में कुल व्यक्तियों की संख्या </span>1,04,997,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वास्तविक अपराधी </span>21,489<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> जिन पर मुकद्मे पूर्ण हुए</span>, 5,724<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> अपराधियों को सजा हुई और सजा का प्रतिशत केवल </span>26.63<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> रहा। एक ओर जहाँ कानूनों का अनुपालन करने वाली
संस्थाओं की जवाबदेही सुनिश्चित नहीं है और वे महिला के प्रति होने वाले अपराधों
के प्रति संवेदनशील नहीं हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वहीं दूसरी ओर
संख्यात्मक दृष्टि से भी उनकी स्थिति अच्छी नहीं है। भारत में महिलाओं के प्रति
अपराध निरन्तर बढ़ रहे हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पर सरकारी आंकड़ों
पर नजर डालें तो </span>13<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> राज्यों और
केन्द्र शासित क्षेत्रों में एक भी महिला पुलिस थाना नहीं है। पुलिस रिसर्च एण्ड
डेवलपमेंट ब्यूरो के आंकड़ों के अनुसार </span>1<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> जनवरी </span>2011<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> को पूरे भारत
में केवल </span>442<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> महिला पुलिस
थाने थे। तमिलनाडु में इनकी संख्या अधिकतम </span>196<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> है। </span>71<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> की संख्या के
साथ उत्तर प्रदेश दूसरे स्थान पर है। आन्ध्र प्रदेश (</span>32), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गुजरात (</span>31), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">राजस्थान (</span>24), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">झारखण्ड (</span>22),
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मध्य प्रदेश (</span>09), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पंजाब (</span>05), <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">छत्तीसगढ़ (</span>04)
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तथा हरयाणा (</span>02) <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">में महिला थाने हैं। इन आंकड़ों के अनुसार दिल्ली में एक भी
महिला पुलिस थाना नहीं है। दिल्ली में ही </span>82,000<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> पुलिस कर्मी हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जिनमें से केवल </span>5,200<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> महिलाएँ हैं।
इसी प्रकार आबादी के अनुपात में पुलिस की संख्या भी कम दिखाई देती है। संख्यात्मक
वृद्धि के साथ.साथ ही पुलिस को महिलाओं के प्रति संवेदनशील बनाए जाने तथा यौन
उत्पीड़न के मामलों में त्वरित कार्यवाही किए जाने की भी जरूरत है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> नई विश्व व्यवस्था में जिस तरह से बाजार का दखल
विभिन्न क्षेत्रों में बढ़ा है इसमें निःसंदेह महिला ने भी लड़.भिड़कर अपनी जगह बनाई
है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बावजूद इसके वह अभी भी
हमारे सामाजिक.सांस्कृतिक तानेबाने में एक माल (कमोडिटी) के सिवाय कुछ नहीं है।
इसलिए आज भी उस पर कोई भी हमला हो सबसे पहले यही सवाल उठाया जाता है कि वह घटना
स्थल पर मौजूद ही क्यों थी या इसके लिए उसके पहनावे को जिम्मेदार ठहरा दिया जाता
है। अभी दिल्ली में हुई सामूहिक बलात्कार की अत्यंत वीभत्स घटना पर समाज के विभिन्न वर्गों में भिन्न प्रकार की
प्रतिक्रियाएँ दिखाई दीं। एक ओर जहाँ सभी ने इस जघन्य अपराध की भत्र्सना की और
अपराधियों को कठोर से कठोर दण्ड दिए जाने की मांग की</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वहीं दूसरी ओर प्रतिक्रिया स्वरूप विभिन्न बयान आए जिनमें
हमारे समाज के सामन्ती पितृसत्तात्मक सोच से ग्रसित एक वर्ग की महिला विरोधी दूषित
मानसिकता साफ दिखाई दी। यह वर्ग तय करता
है कि वह कैसे कपड़े पहने</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कैसे रहे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कब घर से बाहर निकले और कब नहीं या फिर महिलाओं
के प्रति होने वाली हिंसा के लिए यह वर्ग उन्हें ही दोषी ठहराता है। इस घटना के
बाद जिस प्रकार महिलाओं की आजादी और उनकी अस्मिता के पक्ष में जनता सड़कों आई है और
उन्हें न्याय दिलाने के लिए लगातार संघर्षरत है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वहाँ राष्ट्रीय स्वयं सेवक संघ प्रमुख मोहन भागवत</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">विश्व हिंदू परिषद अध्यक्ष अशोक सिंघल</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कांग्रेस सांसद अभिजित मुखर्जी</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बनवारीलाल सिंघल</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">राज ठाकरे </span>,<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कैलाश विजयवर्गीय</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बोत्सा सत्यनारायण</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अनीसुर्रहमान</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मनकी राम कँवर</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चिरंजीत
चक्रवर्ती तथा कई अन्य विभिन्न राजनीतिक दलों तथा उनसे जुड़े संगठनों के नुमाइन्दों</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आसाराम बापू जैसे तथाकथित छद्म धर्मगुरुओं</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">केरल के सुन्नी धर्मगुरु एपी अबूबकर मुसलियार
कंठपुरम</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खाप पंचायत सदस्य सूबे सिंह से लेकर समाज की विभिन्न प्रतिक्रियावादी ताकतों के महिला विरोधी बयानों
के रूप में इस प्रकार की कुत्सित सोच रखने वाले लोग स्वयं ही बेनकाब होते चले गए
हैं। इनके बयान चाहे अलग.अलग हों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पर सार रूप में
ये सभी स्त्री पुरुष समानता के विचार के घोर विरोधी और समाज में स्त्री के दोयम
दर्जे को बनाए रखने की सामन्ती मानसिकता से ग्रस्त हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जो महिला की व्यक्तिगत स्वतंत्रता के अतिक्रमण पर संवेदनशील
होने की जगह अपराध के लिए उन्हें ही जिम्मेदार ठहराने की कवायद करने लगती है। जनता
द्वारा चुने गए प्रतिनिधि जब इस प्रकार की घटिया सोच रखते हैं और बलात्कार तथा
अन्य यौन अपराधों में शामिल व्यक्ति संसद एवं विधान सभाओं में विराजते हैं</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तो आम जनता सत्ता से कैसे उम्मीद रखे कि वह एक
ऐसे प्रगतिशील और समतामूलक समाज के निर्माण की दिशा में सकारात्मक पहल करेगी जहाँ
स्त्री बेखौफ हो कर जी सके।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दिल्ली तथा देश के अन्य क्षेत्रों में लगातार
हो रही महिलाओं के प्रति हिंसा एवं शोषण की घटनाओं ने शासनतंत्र</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पुलिस</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">न्याय</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">प्रशासन व सामाजिक एवं
पारिवारिक तंत्र पर एक बार फिर प्रश्न खड़े किए हैं कि आखिर क्यों देश के संविधान
में प्रदत्त समानता के अधिकार के बावजूद भी आज तक महिलाओं को अपना हक लेने के लिए
इतनी जद्दोजहद करनी पड़ रही है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चाहे वह संसद में
महिला आरक्षण का सवाल हो या पारिवारिक.सामाजिक स्पेस में बराबरी और सुरक्षा तथा
वास्तविक आजादी का सवाल</span>? <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आज महिलाएँ
अधिकाधिक संख्या में घर की चहारदीवारी से बाहर आ रही हैं। विभिन्न क्षेत्रों में
पुरुषों के समकक्ष या उससे अधिक ऊँचाइयाँ प्राप्त कर रही हैं। प्रागैतिहासिक काल
से लेकर वर्तमान तक मानव समाज की कहानी परिवर्तन और विकास की कहानी है। इसलिए अनेक
बाधाओं के बावजूद महिलाओं के अपनी स्वतंत्रता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">समानता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सुरक्षा</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सम्मान के लिए संघर्ष को हम आगे बढ़ता देख रहे
हैं। दिल्ली की घटना के बाद जिस प्रकार व्यवस्था के खिलाफ युवा वर्ग का आक्रोश उभर
कर सामने आया है और उसने सड़कों पर निकल कर आन्दोलन के द्वारा महिला की आजादी और
उसके हकों के लिए आवाज उठाई है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उसमें युवाओं के
एक हिस्से की संवेदनशीलता मुखर रूप से दिखाई दी है। यह इस संघर्ष में एक सकारात्मक
पहल है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">क्योंकि इस संघर्ष के
माध्यम से न केवल स्त्री और पुरुष दोनों ही स्त्री के अधिकारों की लड़ाई के लिए
समान रूप से खड़े हुए हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बल्कि उन्होंने
सरकार तथा उसकी एजेंसियों को भी मजबूर किया है कि वे महिलाओं के साथ होने वाले
अपराधों के प्रति अपनी जवाबदेही तय करें। स्त्री की आजादी तथा वास्तविक अधिकारों
के लिए अभी एक लम्बी लड़ाई जारी है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">नैनीताल से
प्रकाशित होने वाली त्रैमासिक महिला पत्रिका उत्तरा के जनवरी-मार्च अंक में
प्रकाशित लेख</span></div>
</div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-45159769663988151552012-11-07T04:17:00.004-08:002012-11-07T04:26:46.640-08:00हल्द्वानी मण्डी से महानगर की ओर - किरन त्रिपाठी, ज्ञानोदय प्रकाशन नैनीताल 2012<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiUUFV243B7K7_U9Olj7GYh4pCUY1ofk3lYX_1BjJVcwA2GIpviuee4fVS1RfVLsEFhoI-XUE4jDcXoIAwVrFXr7fBr4AI4PbbN2tl4LqEWItvo3dOB2au-idQYvH50KkW3pNQnB0BR8lE/s1600/22788_2447146316172_1413888250_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiUUFV243B7K7_U9Olj7GYh4pCUY1ofk3lYX_1BjJVcwA2GIpviuee4fVS1RfVLsEFhoI-XUE4jDcXoIAwVrFXr7fBr4AI4PbbN2tl4LqEWItvo3dOB2au-idQYvH50KkW3pNQnB0BR8lE/s320/22788_2447146316172_1413888250_n.jpg" width="213" /></a></div>
’’1834 में कुमाऊँ के भाबर प्रदेश में एक मण्डी की कमी को पूरा करने के लिए कमिश्नर जाॅर्ज विलियम ट्रेल द्वारा स्थापित हल्द्वानी आज एक महानगर का रूप ले चुका है। यद्यपि कुमाऊँ में ईस्ट इण्डिया कम्पनी के आधिपत्य से पूर्व भी गौला नदी के आस.पास जहाँ सिंचाई की थोड़ी.बहुत व्यवस्था संभव थी, गाँव बसे हुए थे। 1850 से पूर्व हल्द्वानी में केवल झोपड़ियाँ ही थीं। जलवायु भी अच्छी नहीं थी। जैसे ही जाड़ों की फसल कटती, लोग पहाड़ों की ओर लौट जाते थे। यही कारण है कि भाबर और पहाड़ों की तलहटी के संगम पर , जहाँ पेयजल उपलब्ध था, प्रचीन सन्निवेशों के अवशेष मिलते हैं।.......’’<br />
यह पुस्तक उत्तराखण्ड के भाबर प्रदेश में तेजी से हो रहे नगरीकरण के बहाने एक प्रतिनिधि नगर की विकास यात्रा को समझने का प्रयास है।</div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-25863728474530870542012-10-07T21:00:00.000-07:002012-10-08T00:24:14.855-07:00उत्तराखण्ड में ऊन से संबधित हस्तशिल्प की तकनीक तथा उत्पाद (19th Century)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्तर्गत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भोटांतिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्मित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हस्तशिल्पियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कौशल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अत्युत्तम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रूप</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उभर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ट्रेल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अनुसार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पैनखण्डा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नागपुर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दसौली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बधाण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जोहार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दारमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्यांस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चैदांस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अस्कोट</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भेड़</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पालन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तैयार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अतिरिक्त</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तिब्बत से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आयात</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इससे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पंखी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सभी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्गों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">महिलायें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कार्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पुरुष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तैयार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विक्रय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बरमदेव</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मण्डी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रामपुर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बागेश्वर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">श्रीनगर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">देहरा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हरद्वार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नजीबाबाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भेजा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सूती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कपड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पैमाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चन्द</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राजाओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गोरखाओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द्वारा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करघे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> (</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">टांडकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लगाया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दारमा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्यांस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्तरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">परगनो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अलावा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">टिहरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राज्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नेलङ्</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाड़ङ्</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बागौरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाड़</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जनजाति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्तम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चुटका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दुमकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गुदमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आसन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">टकनौर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गाँवों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दुमकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गुदमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रवाईं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दुमकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गुदमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चुटका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बारीकी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सुन्दरता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विशेष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रसिद्ध</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बंगाण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ढावली</span><span style="font-size: 13.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 010"; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 010";">’</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विशेष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भंकोली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रवाँईं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बिछाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कौंटू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फ््र्याँरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> (</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मांदरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भेड़ों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">शरीर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उतारी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गयी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तन्तुओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रूप</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">परिवर्तित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रक्रिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्तर्गत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गरम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पानी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डुबो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बांस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डण्डे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भली</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भांति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कूट</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">.</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पीस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">परस्पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चिपके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बालों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रेशों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अलग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अलग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आवश्यकतानुसार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पतले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रूप</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तकली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कातकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गोले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पुनः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनकी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लच्छियाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चर्खी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">माध्यम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">देशी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँच</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करघे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपेक्षित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्वनिर्मित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्वदेशी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कुशल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कलाकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">महिलाओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द्वारा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">शिल्पकला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">माध्यम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इच्छित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रूपों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कलाशिल्प</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दृष्टि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सबसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जटिल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एवं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कलात्मक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपेक्षित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लम्बाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अनुसार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 25 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लम्बी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 1 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व्यास</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लकड़ी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लोहे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छड़</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> ]</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थानीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बोली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पुसिङ्</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कहा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">]</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 6 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विशेष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व्यवस्था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्तर्गत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">]</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अर्थात</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ओर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पुसिङ्</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गाड़े</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उनमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दूसरे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तीसरे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्त</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बीच</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ओर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गाड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चुटका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आसन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपेक्षित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हिसाब</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सूत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आधार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भूमि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रदान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्रासिंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फन्देनुमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धरातल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उपलब्ध</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विवरण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अनुसार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 45 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्गाकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आसन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 130 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 140 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्रासिंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किन्तु</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 180 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लम्बे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 90 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चैड़े</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 250 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 260 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्रासिंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">(</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फन्दे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डालना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आवश्यक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दौरान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँच</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">&</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">खड्डी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चढ़ाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पूर्व</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नियत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व्यवस्था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्तर्गत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रथम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्रासिंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निकालने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सूत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द्वितीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जुम्मर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> (</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निंगाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डंडी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तृतीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लेड़ी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व्यवस्थित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सबको</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लड़की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यंत्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">देते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँच</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कहा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिसमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लगी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 10 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बेलनें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> (</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चीरा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">& </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धुरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">घूनती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गलीचे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ठोस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सघन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पतले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाँस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">समान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मेस</span><span style="font-size: 13.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 010"; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 010";">’</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नामक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वनस्पति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लकड़ी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कांसना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कहते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऐसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँच</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तानों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कसने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सघन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जानवरों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नाखून</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तरह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मुड़े</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बु्रश</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चुटकों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लायी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँच</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थिर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सकती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थानान्तरणीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सामान्यतः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मुन्स्यारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जोहार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रथम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धारचूला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पूर्वी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द्वितीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व्यावसायिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दृष्टि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रथम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँच</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अच्छा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">माना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विशेष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डिजाइनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किनारों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टियाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डालने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तंतुओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">श्यामा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> (</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">घासीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वनस्पति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जड़</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डोलू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अखरोट</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्वयं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्राकृतिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">श्यामा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जड़ों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कूटकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ताँबे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बर्तन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पकाकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नमक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">देने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तैयार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऐसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नमक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सुहागा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डोलू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अखरोट</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छाल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सुंदर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पक्के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तैयार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तैयार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्राकृतिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पक्के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चटकदार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कालीनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चुटकों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्षों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उपयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फीके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पड़ते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तिब्बत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आयातित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थानीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दोनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाल्टन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अल्मोड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गजेटियर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उल्लेख</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गर्म</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पानी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डुबाकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कूटने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हाथ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिसमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तकली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कतुवा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सहायता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किस्म</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इकहरा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पतले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बँटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">काम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्त्रियाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भोटांतिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस़्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अत्यधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विकसित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुई।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यहाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विशेष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चबूतरे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राँठ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिनमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पास</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्त्रियाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बालिकाएँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एकत्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सीखती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 1909 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अल्मोड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विद्यालय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">खोला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जहाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रारंभ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तीस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छात्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कुछ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भोटान्तिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रशिक्षण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">शामिल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रहे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गंगोत्री</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गब्र्याल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उल्लेख</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ताना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कहलाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कतार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">महिलाएँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">काम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बड़ी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">व्यस्त</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रहती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हाथ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बहुत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">महीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कातकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">, </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">, </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगाकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बेलबूटों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अलंकृत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">च्यूंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">डी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">-
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पंत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सोशियल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इकाॅनाॅमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आॅफ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हिमालयन्स</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्तरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विशेषकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भोटान्तिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रमुख</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्तुओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विवरण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टू</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसकी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लम्बाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रायः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हाथ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चैड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">, </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्योंकि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">श्रम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पड़ता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 6 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 10 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपेक्षा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">समय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लगता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पट्टू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तरह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आठ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लगते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लेकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बारह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सेर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">काले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">महंगे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चमक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किस्म</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आधार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भिन्न</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भिन्न</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पंखी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम्बल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कुछ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसकी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रायः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वजन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रायः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मध्यवर्गीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्त्री</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पुरुष</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उपयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चुटका</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बराबर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थुलमे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कुछ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धोकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फिर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दारमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्यांस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भोटान्तिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गलीचे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हंें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विभिन्न</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धागे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धोकर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लेते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वनस्पतियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 10 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 20 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जोड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बड़े</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गलीचों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊपर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बिछाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">या</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धूप</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बैठने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आसन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रायः</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चैकोर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लम्बाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आधी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 3 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 6 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जोड़ा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करबोजा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">छोटा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थैला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिसमें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जेबें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थीं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इसका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भेड़</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बकरियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पीठ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सामान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लादने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बनाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दुहरा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लेते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पश्मीना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कभी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कभी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पश्म</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> (</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पश्मीना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नामक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बकरी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्राप्त</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अच्छे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किस्म</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">शाॅल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">, </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जिनका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 20 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 60 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जूते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दारमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्यांस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">घुटनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहुँचने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जूते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बुनते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थे।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इन्हें</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विभिन्न</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रंगों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आकृतियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सजाया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इनका</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 4 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 6 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">0 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvJ1yAexeVAGMakou3cqGjLfGFGmM-1x1os-gQYL8YCox4WnAVxW3Iq7UhMBxJnH17rq8SjkU5Q8d_xG-W3ELcIkPM0QyVE5-LlhYCUBa95qywUdFRKXvRR4kJcntSD74zjoBnwLFZkbE/s1600/4+.+CARPET+MAKING+AT+TAWAGHAT-.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="213" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvJ1yAexeVAGMakou3cqGjLfGFGmM-1x1os-gQYL8YCox4WnAVxW3Iq7UhMBxJnH17rq8SjkU5Q8d_xG-W3ELcIkPM0QyVE5-LlhYCUBa95qywUdFRKXvRR4kJcntSD74zjoBnwLFZkbE/s320/4+.+CARPET+MAKING+AT+TAWAGHAT-.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 16.0pt; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भोटांतिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">क्षेत्रों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्मित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊनी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्पादों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हस्तशिल्पियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कौशल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अत्युत्तम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रूप</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उभर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">औपनिवेशिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नीतियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्तर्गत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्राकृतिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">संसाधनों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">राज्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिकार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विस्तार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बढ़ने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भारत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भागों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तरह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्तराखण्ड</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कुटीर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उद्योगों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ह्रास</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुआ।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यद्यपि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्रिटिश</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कारखानों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्मित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्तुएँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हस्तशिल्प</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मुकाबले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कहीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सस्ती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फिर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तिब्बत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सामान्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मोटे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आयात</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्षों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यथावत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रहा।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> 1907 </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जोहार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दारमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्याँस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मार्गों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">केवल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लाख</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रुपए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आयात</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गया।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नीती</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">घाटी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आयात</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तिहाई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कमी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">और</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">माणा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मार्ग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाला</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आयात</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बीसवीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">शताब्दी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रथम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दशक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">काफी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कम</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गया।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कारोबार</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सर्वाधिक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हानि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भारत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.0pt;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">युद्ध</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दौरान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुई।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्तमान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मशीन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्मित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपेक्षाकृत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">काफी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सस्ते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्पादों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रतियोगिता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कारण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तंतुओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">संबन्धित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हस्तशिल्प</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अस्तित्व</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">संकट</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">फिर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थानीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्तर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आवश्यकता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्तुओं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आज</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">परंपरागत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रूप</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">चली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्पादों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">संबन्धित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तकनीक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">केवल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इतना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अन्तर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कताई</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">से</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">धोने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रक्रिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बाद</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अलग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जहाँ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पहले</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कंघेनुमा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ब्रुश</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">था</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वहीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्तमान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कार्डिंग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्लांट</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लगा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उद्योग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विभाग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जनजाति</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विभाग</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">] </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">खादी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बोर्ड</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द्वारा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थानीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निवासियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कच्चा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऊन</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाना</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बन्द</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उसके</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अब</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">ऋण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">दिये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लगे</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हैं।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर्वतीय</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अंचल</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">में</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्पन्न</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">होने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बिच्छू</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">घास</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रेशों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वस्त्र</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">निर्माण</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयुक्त</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">प्रयास</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">रहा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">, </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">परंतु</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अभी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">यह</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">बड़े</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पैमाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">सामने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आया</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">उत्तराखण्ड</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हस्तशिल्प</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">मूल्यवान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">विरासत</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">को</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">संरक्षित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">शिल्पियों</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">द्वारा</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">अपनायी</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वाली</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तकनीक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">का</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">वर्तमान</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तकनीक</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">के</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">साथ</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">तादात्म्य</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">स्थापित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">हुए</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">संवर्धित</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">किये</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">जाने</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">की</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">आवश्यकता</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 13.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
</div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-72150886906719206362012-09-30T06:52:00.000-07:002012-09-30T06:52:02.252-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h5 class="uiStreamMessage userContentWrapper" data-ft="{"type":1,"tn":"K"}">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}"><span class="userContent">पहचान लिया है नारी ने<br /> पितृसत्ता के उन अस्त्रों को<br /> जिन्होंने सदियों उसे<br /><span class="text_exposed_hide">...</span><div class="text_exposed_show">
पराधीन रखा<br /> ...<br /> वह सहती रही<br /> प्रतिकार भी करती रही<br /> पर कोमल भावनाओं के वशीभूत<br /> तज नहीं पाई<br /> उस दोगली व्यवस्था को<br /> पर अब उसने चुन लिया है<br /> अपने हिस्से का आकाश<br /> अपने हिस्से की आधी जमीन<br /> और खुशी...........</div>
</span></span></h5>
</div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-21196276155387664022012-09-28T09:52:00.000-07:002012-09-28T09:57:13.423-07:00ज्यौलिंगकांग (छोटा कैलास या आदि कैलास )-<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<span style="background-color: white; color: #333333; font-family: 'lucida grande', tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 13px; line-height: 17px;">ज्यौलिंगकांग (छोटा कैलास या आदि कैलास )- इस क्षेत्र में भोटांतिकों का धार्मिक स्थल है। यहाँ एक मन्दिर है। लोग अपने परिवार,ख़च्चर,घोड़े और जिब्बू, तम्बू, खाद्य सामग्री आदि के साथ ज्यौलिंगकांग की ओर प्रस्थान करते हैं। जन्माष्टमी भी मनाई जाती है। वर्तमान में मुन्स्यारी के निवासी श्री जगत मर्तोलिया के अनुसार ’’ब्यांस घाटी में स्थित इस स्थल में गुंजी,गब्र्यांग,कुटी आदि स्थानों से लोग जाते हैं। मन्दिर मूलतः शिव का है,पर जन्माष्टमी से संबंधित चित्र भी हैं। ज्यौलिंगकौंग मूल रूप से तिब्बती नाम है। भारतीय क्षेत्र में छोटा कैलास या आदि कैलास नाम ही प्रचलित है।पहले तिब्बती व्यापारी भी यहाँ आया करते थे,पर 1962 के भारत.चीन युद्ध के उपरान्त स्थितियों में परिवर्तन हुआ। ’’बारह वर्ष के उपरांत कुम्भ का उल्लेख गंगोत्री गब्र्याल ने भी अपनी पुस्तक ’यादें’ में किया है।’’ </span><br />
<span style="background-color: white; color: #333333; font-family: 'lucida grande', tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 13px; line-height: 17px;">छोटा कैलास या आदि कैलास क्षेत्र में देश के सभी भागों से तीर्थयात्रियों के जाने की परंपरा रही है</span><br />
</div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-41286292617206001512012-09-27T09:15:00.002-07:002012-09-27T09:21:11.036-07:00भगत सिंह के जन्म दिन(27 सितंबर) पर...<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span class="userContent">भगत सिंह के जन्म दिन(27 सितंबर) पर....<br /> एक
बच्चे (सुनील राय, उम्र 12 वर्ष) की बेहतरीन कविता , जो हमारे लिए ही नहीं
,हमारी बड़ी हो रही अगली पीढ़ी के लिए भी प्रेरणादायक है... साथ ही देश के
राजनीतिक परिदृश्य में लगातार जिस तरह मूल्यों का ह्रास हो रहा है, उसमें
नयी पीढ़ी को एक साफ.स्वच्छ व्यवस्था को लाने के लिए संघर्ष का संदेश भी
देती है। ( </span><span class="userContent">कविता-</span><span class="userContent">समकालीन जनमत, नवंबर 2006 से साभार)<br /> <br /> मेरी पीढ़ी के आदर्श पुरुषों की<span class="text_exposed_hide">...</span><div class="text_exposed_show">
चर्चा करें तो<br />
वे होंगे आजकल के फिल्मी सितारे<br />
...<br />
या फिर मशहूर खिलाड़ी<br />
देश भक्त तो इसमें शामिल ही नहीं होते<br />
पर मेरे आदर्श हैं भगत सिंह<br />
मेरे दोस्त इस पर मेरा मजाक भी करते हैं<br />
शायद इसलिये कि आजाद हवा में हमने साँस ली<br />
पर क्या वे जानते हैं, इस हवा को आजाद करने के लिये<br />
मेरे भगत सिंह ने अपनी जान दी<br />
जान देकर पूरे भारत की युवा पीढ़ी को<br />
आजादी के लिए लड़ने का लक्ष्य दिया<br />
आजादी की कीमत समझाने के लिए<br />
शायद जरूरत है फिर वैसे ही धमाके की<br />
जो देश की इस व्यवस्था को हिला सके<br />
चाहिए फिर एक और भगत सिंह<br />
जो हमें एक मकसद दिला सके<br />
हमारी दौड़ तो, हमारे माँ .बाप ने<br />
अपने कैरियरों तक सीमित कर दी है<br />
देश के बारे में मत सोचो,ऐसा फरमान रहता है<br />
और फिल्में देखकर ही पता चलता है<br />
कौन था भगत सिंह<br />
और भगत सिंह क्या कहता है<br />
हमें चाहिए फिर वो भगत सिंह<br />
कहाँ से आए वो भगत सिंह<br />
आओ बन जाएँ वो भगत सिंह!</div>
</span></div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-44225673774065029462012-07-23T09:26:00.001-07:002012-07-23T09:27:55.450-07:00स्थान नामों का महत्व<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
स्थान नामों का महत्व<br />
उत्तर प्रदेश की सरकारों को शहरों के नाम परिवर्तित करने में ही जनहित दिखाई देता है। स्थानों के नामकरण में भौगोलिक स्थिति,निवासी, बसाने वाला व्यक्ति,निकट का प्रसिद्ध स्थान, स्थान विशेष पर घटित कोई महत्वपूर्ण घटना, स्थान विशेष से सम्बन्धित लोकधारणा, मानव समूहों का एक क्षेत्र से दूसरे क्षेत्र की ओर संक्रमण करते हुए अपने पूर्व निवास स्थान के नामों से नये सन्निवेशों का नामकरण करने की प्रवृत्ति आदि कारणों की भूमिका होती है। विशेष रूप से ऐतिहासिक, पुरातात्विक और साहित्यिक स्रोतों के अभाव में स्थान नाम ही एकमात्र ऐसे साधन के रूप में प्रकट होते हैं,जिनके द्वारा विस्मृत हो चुके सन्निवेशों,सांस्कृतिक केन्द्रों, अतीत में घटित महत्वपूर्ण घटनाओं के स्थलों, प्राचीन जातीय तत्वों, भाषा समूहों, रीति. रिवाजों,जातीय संक्रमण,व्यवसाय,उपज,वन संपदा एवं भौतिक परिदृश्यों के साथ.साथ विभिन्न युगों में प्रचलित लोकधारणाओं का भी आकलन किया जा सकता है।किसी भी क्षेत्र के स्थानों के नामकरण के आधार की खोज कर बिना किसी अन्य स्रोत की सहायता से क्षेत्र विशेष का भौगोलिक , वानस्पतिक,आर्थिक,सामाजिक एवं सांस्कृतिक रेखाचित्र खींचा जा सकता है। इसी प्रकार प्राचीन अभिलेखों एवं साहित्य में वर्णित स्थान नामों का भाषा वैज्ञानिक दृष्टि से अध्ययन करने पर संबन्धित युग में जनता द्वारा लिखी और बोली जाने वाली भाषा तथा उस भाषा के विकास में सहायक राजनीतिक और सांस्कृतिक तत्वों को भी प्रकाश में लाया जा सकता है।<br />
अतः स्थान नाम किसी भी क्षेत्र के इतिहास भूगोल, सामाजिक,सांस्कृतिक और आर्थिक परिदृश्य के लिए एक अत्यंत महत्वपूर्ण दस्तावेज होते हैं। मात्र तथाकथित राजनीतिक उद्देश्यों और स्वार्थों की पूर्ति के लिए बिना किसी आधार के लगातार नामों में परिवर्तन कहाँ तक न्यायसंगत है?<br />
<br />
<br /></div>Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-67908946421063696112012-05-18T00:22:00.000-07:002012-09-27T09:55:30.495-07:00ब्रिटिश कुमाऊँ.(गढ़वाल)-<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
ब्रिटिश कुमाऊँ.(गढ़वाल)- उत्तर में तिब्बत से लेकर दक्षिण में
रुहेलखण्ड तक तथा पश्चिम में टिहरी राज्य से पूर्व में नेपाल तक विस्तृत
लगभग 9600 वर्ग किमी.(6000 वर्ग मील) का भू.भाग इसके अन्तर्गत था। इस
क्षेत्र पर औपनिवेशिक शासन के तेरह दशकों (1815.1947) में से जाॅर्ज
विलियम ट्रेल(1815.35), जे.एच. बैटन(1848.1856), तथा हेनरी
रैमजे(1856.1884) का युग व्यापक निर्माण एवं परिवर्तनों का युग रहा। इस
अवधि में विभिन्न बन्दोबस्तों के माध्यम से कुमाऊँ की प्रशासनिक इकाइयों
और उनकी सीमाओं के पुनर्गठन के साथ.साथ भू.व्यवस्था को भी एक नया स्वरूप
प्रदान किया गया। अगले छः दशकों में 17 कमिश्नर और हुए।<br />
1815
में एडवर्ड गार्डनर को कुमाऊँ का प्रथम कमिश्नर नियुक्त किया गया,किन्तु
छः माह बाद ही ट्रेल को कमिश्नर बनाया गया। ब्रिटिश कुमाऊँ के प्रशासनिक
पदानुक्रम में कमिश्नर सर्वोच्च पदाधिकारी था। इसके बाद जिले के अधिकारी
डि0कमिश्नर या कलेक्टर, परगने या सब.डिवीजन में डि0कलेक्टर , तहसील में
क्रमशः तहसीलदार, नायब तहसीलदार ( या पेशकार. कुमाऊँ में),कानूनगो या
सुुपरिंटेंडेंट का स्थान था। इनके नीचे पट्टी के पटवारी थे। थोकदार एवं
पधान ग्राम शासन में पटवारी के सहायक थे। <br />
1839 में कुमाऊँ
कमिश्नरी को दो जिलों- कुमाऊँँ तथा गढ़वाल में विभाजित किया गया। 1858 के
भारत सरकार अधिनियम द्वारा भारतीय प्रशासन का नियंत्रण ईस्ट इण्डिया
कम्पनी से ब्रिटिश क्र्राउन को सौंपे जाने के बाद प्रशासनिक दृष्टि से
पहला परिवर्तन 1862 में तराई जिले के गठन के रूप में हुआ।1871 में
देहरादून को सहारनपुर जिले से अलग करके एक स्वतंत्र जिला घोषित किया गया।
1891 में कुमाऊँ के छः तथा तराई के सात परगनों को मिलाकर नैनीताल जिले का
और कुमाऊँ जिले के शेष भाग से अल्मोड़ा जिले का गठन किया गया। <br />
जिले से छोटी इकाई तहसील थी। 1815 में प्रथम कमिश्नर एडवर्ड गार्डनर के
समय यहाँ नौ तहसीलें -अल्मोड़ा, काली कुमाऊँ, पाली पछाऊँ, कोटा , सोर,
फलदाकोट,रामगढ़, श्रीनगर और चाँदपुर थीं।1816 में द्वितीय कमिश्नर ट्रेल
ने इन तहसीलों को अल्मोड़ा में मिलाकर इस नयी तहसील को हजूर तहसील नाम
दिया। 1821 में सोर तहसील को समाप्त करके गंगोली को हजूर तहसील(अल्मोड़़ा)
में तथा सोर,सीरा और अस्कोट परगनों को काली कुमाऊँ से संयुक्त किया गया।
1823 ई. में साल अस्सी(संवत 1880) के बन्दोबस्त के माध्यम से ट्रेल ने
प्रशासनिक व्यवस्था में व्यापक परिवर्तन किए। इस समय तक तहसीलों की संख्या
घटकर चार(हजूर, काली कुमाऊँ, श्रीनगर और चाँदपुर) रह गई। 1834 में ट्रेल
ने श्रीनगर और चाँदपुर को एक तहसील में संयुक्त करके कैन्यूर को नई तहसील
का मुख्यालय बनाया। 1839 में पृथक जिला बनने के बाद गढ़वाल में एक ही
तहसील थी,जिसका मुख्यालय पौड़ी में था।1840 के बाद कुमाऊँ जिले में एक
तीसरी तहसील भाबर का गठन हुआ,जो संभवतः 19वीं शताब्दी के पाँचवें दशक तक
बनी रही। कुछ समय के लिए इस तहसील को विघटित कर दिया गया और 1860 के बाद
किसी वर्ष में पुनः भाबर तहसील का गठन करके हल्द्वानी में इसका मुख्यालय
बनाया गया। 1891 में नैनीताल तहसील बनी। 1891 में तराई क्षेत्र में भी तीन
तहसीलें -काशीपुर,रुद्रपुर तथा किलपुरी थीं।<br />
तहसील से छोटी इकाई
परगना थी। प्रारंभ में ब्रिटिश कुमाऊँ के पूर्वी क्षेत्र(कुमाऊँ) में कुल
चैदह तथा पश्चिमी क्षेत्र(गढ़वाल)में कुल सत्रह परगने थे। 1821 में इनकी
संख्या बढ़ाकर उन्नीस कर दी गई। गढ़वाल में कुछ परगनों को विघटित करके
अन्य परगनों में सम्मिलित किया गया और सत्रह के स्थान पर कुल ग्यारह
परगनों का सृजन हुआ।1838.46 में बैटन के बन्दोबस्त में भी इनकी संख्या और
स्थिति यथावत रही। <br />
प्रत्येक परगने में अनेक पट्टियाँ थीं।
ट्रेल के समय में कुमाऊँ के परगनों में कुल अस्सी तथा गढ़वाल में कुल
अड़तालीस पट्टियाँ थीं। परंतु पट्टियों का निर्धारण भौगोलिक सीमाओं को
ध्यान में रखकर नहीं किया गया था। हेनरी रैमजे के काल में बैकेट ने
1861.64(गढ़वाल) तथा 1863.73(कुमाऊँ)में अपने तीस वर्षीय
बन्दोबस्त(दसवें)के द्वारा इस क्षेत्र के परगनों में स्थित पट्टियों तथा
उनके गाँवों की सीमाओं का पुननिर्धारण और विभाजन इनकी भौगोलिक विशेषताओं
को ध्यान में रखते हुए किया। बैकेट ने इनके पुनर्गठन के अनेक कारण कारण
देते हुए एक पट्टी से दूसरी पट्टी में स्थानान्तरित गाँवों की विस्तृत
सूची दी है। 1892.93 में पुनः पट्टियों की सीमाओं में कुछ परिवर्तन किए
गए। इस परिवर्तन के बाद अल्मोड़ा जिले में 101,नैनीताल में 25 तथा गढ़वाल
जिले में 77 पट्टियाँ विद्यमान थीं। बैकेट के बन्दोबस्त की अवधि 1902 ई.
तक ही होने के कारण 1899 में गूज ने पुनरीक्षण कार्य किया परन्तु कुछ
परगनों में कृषि भूमि की माप और कर संबंधी सुधारों को छोड़कर बेकेट द्वारा
किए गए कार्यों में किसी भी प्रकार के परिवर्तन का प्रयास नहीं किया।</div>
Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-66583548164051171232012-03-25T09:59:00.002-07:002012-03-25T09:59:49.362-07:00नैनीतालनैनीताल<br />
मानसखण्ड में त्रिषि सरोवर के नाम से उल्लिखित नैनीताल 19वीं शताब्दी के मध्य भाग (1839.42) तक जंगलों से परिपूर्ण था। 1842 से यह बसना प्रारम्भ हुआ। इससे पहले समीपवर्ती गाँवों के लोग यहाँ पशुचारण हेतु अथवा नैनादेवी के मेले के अवसर पर आते थे।1842 में भवन निर्माण के लिए भूमि अनुदान दिए गये और 1846 से यहाँ मकान बनने प्रारम्भ हुए। अपने देश का भूगोल के लेखक ने नैनीताल का वर्णन करते हुए लिखा है:<br />
“पहाड़ छखाता के उत्तर की ओर नैनीताल स्थान इस काल में बड़ा प्रसिद्ध है। पहले वह स्थान जंगल पहाड़ के कारण प्रकट न था। कमिश्नर बैटन साहब जो उस समय में एसिस्टेंट कमिश्नर थे, पहिले उन्होंने उस ताल को प्रसिद्ध किया। जब यह चर्चा साहिब लोगों में हुई तो मुरादाबाद के कलक्टर वलसन साहिब और बारन (बैरन) साहिब आदि अनेक साहिबों ने वहाँ आकर बंगलें बनाने आरम्भ किये। अब कई बंगले साहिब लोगों के और एक छोटा बाजार वहाँ बन ग...या। प्रतिदिन नैनीताल की वृद्धि होती जाती है ....।“<br />
1873 के अधिनियम 15 के तहत नैनीताल में नगरपालिका की स्थापना की गई, जिसका संचालन छः सदस्यों की एक समिति द्वारा होता था। नगर में एकाधिक चर्च, शिक्षा संस्थाओं, यात्री.आवास, पुलिस स्टेशन, डाक व तारघर, औषधालय, चिकित्सालय, होटलों तथा छात्रावासों का निर्माण किया गया।<br />
1891 में नैनीताल जिला बनने के बाद इस नगर को जिले का मुख्यालय बनाया गया। कुमाऊँ के अनेक उच्चाधिकारियों के कार्यालय यहाँ स्थित थे। प्रशासनिक मुख्यालय होने के अतिरिक्त नैनीताल नगर उत्तराखण्ड के सर्वाधिक उल्लेखनीय शैक्षिक केन्द्र के रूप में विकसित हुआ। एक प्रमुख पर्यटन स्थल होने के कारण ग्रीष्मकाल में देश के विभिन्न भागों से सैलानी यहाँ भ्रमण हेतु आते थे। यह नगर तत्कालीन संयुक्त प्रान्त की ग्रीष्मकालीन राजधानी भी था।<br />
1880 के भूस्खलन के बाद नगर का विकास कार्य कुछ समय के लिए अवरुद्ध हो गया। 1882 में काठगोदान तक रेलमार्ग के निर्माण और वहाँ से नैनीताल तक बैलगाड़ी की पक्की सड़क बनने के उपरान्त पुनः नैनीताल का चहुँमुखी विकास आरम्भ हुआ।<br />
मेरी पुस्तक उत्तराखण्ड का ऐतिहासिक एवं सांस्कृतिक भूगोल से एक अंश(ज्ञानोदय प्रकाशन. नैनीताल)Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-61818115555941203562012-03-23T01:35:00.000-07:002012-03-23T01:35:18.665-07:00पाश की एक कविता- सपनेसपने<br />
हर किसी को नहीं आते<br />
बेजान बारूद के कणों में<br />
सोई आग को सपने नहीं आते<br />
बदी के लिए उठी हुई<br />
हथेली के पसीने को सपने नहीं आते<br />
शेल्फों में पड़े<br />
इतिहास ग्रन्थों को सपने नहीं आते<br />
... सपनों के लिए लाजिमी है<br />
झेलने वाले दिलों का होना<br />
सपनों के लिए<br />
नींद की नजर होनी लाजिमी है<br />
सपने इसलिए<br />
हर किसी को नहीं आतेKiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-80206279510276858182012-02-11T08:11:00.000-08:002012-02-11T08:11:31.699-08:00तालेश्वर -उपेक्षित इतिहास की बानगी<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><br />
<div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal"> </div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span></div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपेक्षित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बानगी</span> </div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भीतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातात्विक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्तमान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गम्भीरता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्खनन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रयास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जायँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंचल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनछुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पृष्ठ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुलेंगे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विभिन्न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्खनन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिणामस्वरूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातात्विक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीजें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खबर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनीं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्यवाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अल्मोड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनपद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">देघाट</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सन्</span> 1915 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नींव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खोदते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शताब्दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रह्मपुर</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उल्लिखित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर्वताकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेशों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्विजवर्मन</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">द्युतिवर्मन</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विष्णुवर्मन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपलब्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाषा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संस्कृत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिपि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्राह्मी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरालिपि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंकित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजमुद्रा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिपि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाँचवीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शताब्दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाठ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिपि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शताब्दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मध्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुमानित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गुप्तलिपि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साम्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुप्ते</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाई</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">आर</span>. <span style="font-family: "Mangal","serif";">एपिग्राफिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इण्डिका</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">खण्ड</span> 13, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पृष्ठ</span> 112.120)</div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातत्वविदों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहासविदों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खोज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कालान्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धरोहर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वास्तव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहासविद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज्यादा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वहाँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्राामीणों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">योगदान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रयोजन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्खनन्</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वरन्</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्रामीणों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्मित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दौरान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुदाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पश्चात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्रामीणों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धातु</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंकित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समीप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साहित्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिलचस्पी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गांव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निवासी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सदानन्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">खकरियाल</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातात्विक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए।</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सन्</span> 1962.63 <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दुर्गम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थितियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आर्थिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभावों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाना</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> .<span style="font-family: "Mangal","serif";">आप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>)<span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संग्रहालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संग्रहालय</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">लखनऊ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संपर्क</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सदानन्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आर्थिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभावों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चलते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तत्काल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लखनऊ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वापस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गाँंव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पश्चात्</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्तजाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तत्कालीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संग्रहालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लखनऊ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंचे</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तहत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लौट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संग्रहालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लखनऊ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माध्यम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिलाधिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अल्मोड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संपर्क</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिलाधिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अल्मोड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिलाधिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाली</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">पछाऊँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पटवारी</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">नाथूराम</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताम्रपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> 1963 <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यहाँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकरण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसलिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्योंकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थानीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भागीदारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भागीदारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">योगदान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Mangal","serif";"> ऐसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घटना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रांगण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आस</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्माण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दौरान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दृष्टि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीजें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवलोकन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भविष्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गर्भ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छुपे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथ्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाने</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहासविदों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातत्ववेत्ताओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सदानन्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरूषोत्तम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोशिश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div><div class="MsoNormal"> <span style="color: #0d0d0d; font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: "Kruti Dev 010"; mso-themecolor: text1; mso-themetint: 242;">rkys'oj esa mlh izkphu f'ko eafnj ds ikl]tgk¡ iwoZ esa rkys'oj rkezi= feys Fks]eafnj ds lkSan;hZdj.k ds nkSjku tc [kqnkbZ py jgh Fkh]rks ,d NksVs Vhys dh [kqnkbZ ds ckn ,d nhokj mHkj dj lkeus vkbZA ;g nhokj ,d vksj izkax.k ls yxh Å¡ph] yxHkx 4-5ehVj nhokj ds vanj tk jgh gS] ogha nwljs dksus ds vksj dh nhokj ] mlh Å¡ph nhokj ds vUnj ls ckgj fudyrs gq, tsM ¼Z ½ds vkdkj esa eafnj ds ikl fLFkr ,d vU; NksVs eafnj dh uhao ds vanj rd xbZ gSA;g nksuks vksj ls fdruk vanj gS] ;g rks mR[kuu ds ckn gh Li"V gks ik,xk] ysfdu tks nhokj mHkjdj vkbZ gS] esfnj izkax.k ds leryhdj.k rd mlesa ik¡p ijrsa lkeus vkbZ gSaA bldh bZaVsa 34 lseh0x 21 lseh0 pkSM+h gSaA ;s 7 ls 9 lseh0 rd eksVh gSaA</span></div><div class="MsoNormal"><span style="color: #0d0d0d; mso-themecolor: text1; mso-themetint: 242;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहासकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातत्वविद्</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताराचन्द्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्रिपाठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संभवतः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">र्ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुषाणकालीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हों।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तरह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ईंटों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्मित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भवनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवशेष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूधातोली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिनसर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विभाग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवशेष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुमाऊँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नौला</span>. <span style="font-family: "Mangal","serif";">जैनल</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौखुटिया</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">बग्वाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पोखर</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मनसारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नौला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इत्यादि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गढ़वाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थानों</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाखामण्डल</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रमाण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौजूद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्राम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आस</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्खनन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संभवतः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सूत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुषाण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गुप्तकालीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्पष्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समृद्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगभग</span> 350 <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुराना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">बसासत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पंत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनको</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभी</span> 8.10 <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीढ़ियाँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पश्चात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बडियारी</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">रावत</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">यहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पश्चात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खकरियाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सातवीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीढ़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यहाँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span><span style="color: #0d0d0d; mso-themecolor: text1; mso-themetint: 242;"><o:p></o:p></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Mangal","serif";">शिव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगभग</span> 300 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मीटर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> 14<span style="font-family: "Mangal","serif";">ग</span>14 <span style="font-family: "Mangal","serif";">फीट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आठ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्थर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पटालों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्मित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्थर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्तम्भों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जोड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंजर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भव्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हाथधारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गणेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुख्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्थरों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टुकड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकलते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्रामीण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राचीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूर्तियों</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">महल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्थरों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तलाशी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चिह्नित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रांगण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्थर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तराशा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुर्ज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौजूद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्तमान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ढांचे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खाता।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुर्ज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टूटा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिस्सा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशालता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संकेत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भव्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुर्ज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गहरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सफाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नक्काशी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बरबस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ध्यान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आकर्षित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंजर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टीला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौजूद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टीले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्रामीणों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगातार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ईटें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ईटों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संदर्भ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ी</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ईटें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चिनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नजर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्रामीणों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुधारने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तरह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चिनाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आस</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऊपर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहाड़़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुतायत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">र्में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्रामीण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भट्टी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुँचने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नगरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गाँॅव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठीक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नीचे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टीला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौजूद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टीले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तराशे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रस्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्तंम्भ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौजूद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैें</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्माण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिस्सा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अतिरिक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विभिन्न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवी</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">देवताओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राचीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूर्तियां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिलालेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुदाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बर्तनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टुकड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठीक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घुघुतिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैलानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गाँंव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भू</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्खलन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तांबे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बर्तन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छल्ले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span></div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहासकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चन्द्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्रिपाठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिकता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्खनन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जरुरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">श्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्रिपाठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span> “<span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपेक्षाकृत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दुर्गम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समीप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चम्याड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नामक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्योंकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवकुल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पितरकुड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आठवीं</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">नवीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शताब्दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विद्यमान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चम्याड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नीचे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बसनल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गाँव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संभवतः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रह्मपुर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विष्णुवर्मन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा।</span>”</div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रह्मपुर</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यात्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ह्वेनत्सांग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पो</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">ली</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">मो</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">पू</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">लो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उल्लेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेशों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वीरणेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इत्यादि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगभग</span> 160 <span style="font-family: "Mangal","serif";">गाँंव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अग्रहार</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">गूँूंठ</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उल्लेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दृष्टि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशेष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूगोल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अध्ययन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चन्द्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्रिपाठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बताते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रथम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उल्लेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनर्रचना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुराने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अग्निकांड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भस्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोबारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़ी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिणामतः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विभिन्न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संकलित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्रवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उल्लेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दानपत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्रवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूमि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आसपास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भौगोलिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संरचना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकर्ली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवारें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विकीर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातात्विक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवशेषों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खोज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जरुरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रर्ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटें</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">बर्तन</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">आभूषण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरातात्विक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुष्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रांगण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिर्ली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भित्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्माण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीसरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शताब्दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रह्मपुर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेशों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">युग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन्दिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महंत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आस</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संभव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रह्मपुर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेशों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समानान्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजधानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजधानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो।</span></div><div class="MsoNormal"> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संभावनाएँ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धारणा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुख्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रस्तुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जरुर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सम्पूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तालेश्वर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तरह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सैकड़ों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्खनन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंतजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समृद्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अतीत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सके।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धरोहरों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिबद्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जरुरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूमिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहासविदों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपरिहार्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चलते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तराखण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथ्यपरक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतिहास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाएगा।</span> </div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEisZoMds4HGz8bkrjfemcH1ZgnmPKJfZXD7DosT_8d6URNAn8EUSqk1GJxb0OPKdNA_kUGaCC6qQ9_KKRLj8QvmNZRoF1GAMTYS9bmmEFD-LUQAx0ob5yPvU7Iqwy8tgI026S2GS4-xeHM/s1600/Taleshwar+015.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEisZoMds4HGz8bkrjfemcH1ZgnmPKJfZXD7DosT_8d6URNAn8EUSqk1GJxb0OPKdNA_kUGaCC6qQ9_KKRLj8QvmNZRoF1GAMTYS9bmmEFD-LUQAx0ob5yPvU7Iqwy8tgI026S2GS4-xeHM/s320/Taleshwar+015.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj015RCsEC_kuP9d49pu_cn2qzDCx6bMnr6atkPexa_TTeiw1VYEYCm7F2Z5mnTnzFuugd2PlPipOZNPYwY8fXkDHKGkhR0Rnq7xfKkvEz8vM8NJfgz8HPZkJRM0vO-0uEcCE4ndRTVhyU/s1600/Taleshwar+017.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj015RCsEC_kuP9d49pu_cn2qzDCx6bMnr6atkPexa_TTeiw1VYEYCm7F2Z5mnTnzFuugd2PlPipOZNPYwY8fXkDHKGkhR0Rnq7xfKkvEz8vM8NJfgz8HPZkJRM0vO-0uEcCE4ndRTVhyU/s320/Taleshwar+017.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAr5i7zVLPdMQWTLzjj7uiw2RXvApTwEOaaSBMqrz3CFRJnRc3C6ewri4CmTNUq88qz5bDZ7kyxe9mykQsG2BYblMLmvUFKqawKZfmexKkmW-o8qjc9AEHkzPRgEi5rHF5LnxHlYRV5to/s1600/Taleshwar+005.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAr5i7zVLPdMQWTLzjj7uiw2RXvApTwEOaaSBMqrz3CFRJnRc3C6ewri4CmTNUq88qz5bDZ7kyxe9mykQsG2BYblMLmvUFKqawKZfmexKkmW-o8qjc9AEHkzPRgEi5rHF5LnxHlYRV5to/s320/Taleshwar+005.jpg" width="240" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxKjsYmlzGMkwI6ERDKWW2uY1myAIpiVXW3EeKf9WNmeIkznHqGATQ_GX_Bak-crAOau_gfKMDptUaenFs9rHuw2_0rz9OVE02GNDllyqpJZW9q-BANb7JQHgDTR0l-rSk9PRFxw5XttY/s1600/Taleshwar+019.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxKjsYmlzGMkwI6ERDKWW2uY1myAIpiVXW3EeKf9WNmeIkznHqGATQ_GX_Bak-crAOau_gfKMDptUaenFs9rHuw2_0rz9OVE02GNDllyqpJZW9q-BANb7JQHgDTR0l-rSk9PRFxw5XttY/s320/Taleshwar+019.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhz-xcqBLfJNNd_qD7talWeuXa5dUSpp2wHlzpWzqKV1cuvoGuq4B413SHKqGllOENLMDcphz4o2xaEItju9sJpKC-uP4IJ_xs80ZqGsHMShjn-tZBADTQ56-Qg_9UKBofgtNvppX8bmeo/s1600/Taleshwar+021.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhz-xcqBLfJNNd_qD7talWeuXa5dUSpp2wHlzpWzqKV1cuvoGuq4B413SHKqGllOENLMDcphz4o2xaEItju9sJpKC-uP4IJ_xs80ZqGsHMShjn-tZBADTQ56-Qg_9UKBofgtNvppX8bmeo/s320/Taleshwar+021.jpg" width="240" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzoJcdLIt2HuuDF8FUx5s5S4mqr3WZ9iOl4HOpCwZ0ZoJpGHmLcwVi8Vw9eR1GDGh6Sz_qMzmDxNeX9ihQVt4_7IGRyJ8mPQiTcvmXGU-MFTyCfDDv7oVeQBDnYaIq7BaN-uBeQwHtfMs/s1600/Taleshwar+024.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzoJcdLIt2HuuDF8FUx5s5S4mqr3WZ9iOl4HOpCwZ0ZoJpGHmLcwVi8Vw9eR1GDGh6Sz_qMzmDxNeX9ihQVt4_7IGRyJ8mPQiTcvmXGU-MFTyCfDDv7oVeQBDnYaIq7BaN-uBeQwHtfMs/s320/Taleshwar+024.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg1aENSOLpKRx7bnOu1UeXhv256vnfDxe_-qkI7BaN4yWiMbXa-Zc9cgmgYRBC7NCzdYtmfEZRvq1IUtyWxpxlDuDU8032l_LpQgajg8Eptb-0lJDP0G71SXLLvXkvHDt_kKo6Y82-bBN4/s1600/Taleshwar+026.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg1aENSOLpKRx7bnOu1UeXhv256vnfDxe_-qkI7BaN4yWiMbXa-Zc9cgmgYRBC7NCzdYtmfEZRvq1IUtyWxpxlDuDU8032l_LpQgajg8Eptb-0lJDP0G71SXLLvXkvHDt_kKo6Y82-bBN4/s320/Taleshwar+026.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqE9HTlWBG2nD7z9bmwcKm7mWK397VJm20GQX0zBXIruTvMGWOgNOi5X0yK5r-mR2Bs6cuc6Z9Leu_2LlSaGAbl3Pg9FJtKfps-SyA76SequH7agjZxsnFk5P8lZyuCjf-CS4wlCz84rc/s1600/Taleshwar+035.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqE9HTlWBG2nD7z9bmwcKm7mWK397VJm20GQX0zBXIruTvMGWOgNOi5X0yK5r-mR2Bs6cuc6Z9Leu_2LlSaGAbl3Pg9FJtKfps-SyA76SequH7agjZxsnFk5P8lZyuCjf-CS4wlCz84rc/s320/Taleshwar+035.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvuQCMDnTSAjB5hdXpulOGMgoMa32lEBMKlAcG-g3t4genMjt8cmnJUK-De3AqS01hr57xSE5uRtRIDRnwQmjinUiw8bIwrRT7VKMOK7fzmwZZjsT-GL2MCbQPtiOZDo61S5oPET9OQa4/s1600/Taleshwar+049.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvuQCMDnTSAjB5hdXpulOGMgoMa32lEBMKlAcG-g3t4genMjt8cmnJUK-De3AqS01hr57xSE5uRtRIDRnwQmjinUiw8bIwrRT7VKMOK7fzmwZZjsT-GL2MCbQPtiOZDo61S5oPET9OQa4/s320/Taleshwar+049.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEilPBrII-ZgJIgc599eSqP7TUQlcrBEXI7a7zIJo-PF7ueWAG7g4axnCn3wSAUs6uPNcOqCZ5J7O_-DRid7WstsCzzFsQq0bg6fe4rj2PfQUKfp57I_1gev1y8ap2V9zhsUsHKrbKG7cSc/s1600/Taleshwar+072.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEilPBrII-ZgJIgc599eSqP7TUQlcrBEXI7a7zIJo-PF7ueWAG7g4axnCn3wSAUs6uPNcOqCZ5J7O_-DRid7WstsCzzFsQq0bg6fe4rj2PfQUKfp57I_1gev1y8ap2V9zhsUsHKrbKG7cSc/s320/Taleshwar+072.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlCEvHZxWgjDht-ZbibvFJBtjTXjpCMvRVT4XVLBShkehNqY9LaRcckq965d89FdQopGKXUyOuhhW-TdPo5wzoz-73TxQ6_NSifOtF3L02apfhu6NVM4fTnq9XeGpV0NX4oNnqdLrh0hs/s1600/Taleshwar+160.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlCEvHZxWgjDht-ZbibvFJBtjTXjpCMvRVT4XVLBShkehNqY9LaRcckq965d89FdQopGKXUyOuhhW-TdPo5wzoz-73TxQ6_NSifOtF3L02apfhu6NVM4fTnq9XeGpV0NX4oNnqdLrh0hs/s320/Taleshwar+160.jpg" width="240" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkSwTqc6ePswpm0A94DUQ-3nQnND8hAl4nXXrABvWjDpeTN8b1kb7vvzjBKNyToP-ocQc6FDSboHNFEoocBuTz0wzRPyUX8qFaf4yxSOvfQfsN6HTqIuT00enITFiQpEabSgrpMUVPBrI/s1600/Taleshwar+173.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkSwTqc6ePswpm0A94DUQ-3nQnND8hAl4nXXrABvWjDpeTN8b1kb7vvzjBKNyToP-ocQc6FDSboHNFEoocBuTz0wzRPyUX8qFaf4yxSOvfQfsN6HTqIuT00enITFiQpEabSgrpMUVPBrI/s320/Taleshwar+173.jpg" width="320" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCk0T1vikaJQwwfYsb_jyw8-N7kK5AUan7Rq1UTkjzSHQNVGprK9Pkn9Gko7SI9Spc0ZAiHSDoS8B2FgtJYfyjg0lBxcTYH31EXBvy-xPZhlLo6ETfomj-0k4omkuzpv6qN3NvAhVfNWs/s1600/Taleshwar+182.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCk0T1vikaJQwwfYsb_jyw8-N7kK5AUan7Rq1UTkjzSHQNVGprK9Pkn9Gko7SI9Spc0ZAiHSDoS8B2FgtJYfyjg0lBxcTYH31EXBvy-xPZhlLo6ETfomj-0k4omkuzpv6qN3NvAhVfNWs/s320/Taleshwar+182.jpg" width="320" /></a></div><div class="MsoNormal"> <span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जनपक्ष आजकल के जनवरी -२०१२ अंक में प्रकाशित</span></div></div>Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-12899067990207462862012-01-09T07:30:00.000-08:002012-01-09T07:30:12.040-08:00लखुआ उड्यार-<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEipuOSXZ3JtXRRoHvdncDoIEHQ0b8LtY09YFLfC7HNEvSLQRdCBag6-KIxbKKXuPx0ir6H7fxkx3VdJvK8dag2xG4nPwG1j7it2ttwnX-E_6pBx_D00ZAwWNQiIMXASd1DVdKuryJHmYiQ/s1600/IMG_0414.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEipuOSXZ3JtXRRoHvdncDoIEHQ0b8LtY09YFLfC7HNEvSLQRdCBag6-KIxbKKXuPx0ir6H7fxkx3VdJvK8dag2xG4nPwG1j7it2ttwnX-E_6pBx_D00ZAwWNQiIMXASd1DVdKuryJHmYiQ/s320/IMG_0414.jpg" width="320" /></a></div><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhyRYlxXU05xpFvn9aSWgBYFuvGwANFvgqKL0zv0sk1lfBZadIRomLqPCGX-_r_1wzgDy5AcrwbtdTeoOUvMwCje_PcOQUvbJ0qbLyKDx5Bc9rrEmG4xiF7xG-s3e2A9B-LPLTGKJE57c8/s1600/IMG_0416.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhyRYlxXU05xpFvn9aSWgBYFuvGwANFvgqKL0zv0sk1lfBZadIRomLqPCGX-_r_1wzgDy5AcrwbtdTeoOUvMwCje_PcOQUvbJ0qbLyKDx5Bc9rrEmG4xiF7xG-s3e2A9B-LPLTGKJE57c8/s320/IMG_0416.jpg" width="320" /></a></div><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjHCOGvVde6CeEDJdxiRcZOJ-QbucYkOC2PLnKwVVaIEw3Xw3OD6tq5GTpWQw8O7WD4T5JdTpcfAdg1zI4tcAEQT6Ld-7Lh04uZRcHxuKfMYb6Ql3fy3zT15VMHRscaf2EZ0dkEBNJBkCo/s1600/IMG_0418.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjHCOGvVde6CeEDJdxiRcZOJ-QbucYkOC2PLnKwVVaIEw3Xw3OD6tq5GTpWQw8O7WD4T5JdTpcfAdg1zI4tcAEQT6Ld-7Lh04uZRcHxuKfMYb6Ql3fy3zT15VMHRscaf2EZ0dkEBNJBkCo/s320/IMG_0418.jpg" width="320" /></a></div><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgKP3ierJHRasMpZ2x4WUgoLyWHjzW-qZ82feLMJ3-m2x1REenrPXCTW2G246ppJG89DUHFkJPGMpwfspcng_4FveFkKqIW7dVDfKC9fybCqFOAygUEeYtNVpSgWtAHdNFbDowZlKfp_Fs/s1600/IMG_0419.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgKP3ierJHRasMpZ2x4WUgoLyWHjzW-qZ82feLMJ3-m2x1REenrPXCTW2G246ppJG89DUHFkJPGMpwfspcng_4FveFkKqIW7dVDfKC9fybCqFOAygUEeYtNVpSgWtAHdNFbDowZlKfp_Fs/s320/IMG_0419.jpg" width="320" /></a></div><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: 'lucida grande', tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 13px; line-height: 18px;">उत्तराखण्ड के प्रागैतिहासिक स्थलों में शैलाश्रयों का महत्वपूर्ण स्थान है। इनमें से एक प्रमुख स्थल अल्मोड़ा जिले में बाड़ेछीना के पास लखुआ उड्यार है। उड्यार शब्द कुमाउनी में गुफा का पर्याय है। यहाँ प्रागैतिहासिक मानव द्वारा निर्मित लाल रंग के अनेक चित्र विद्यमान हैं। पुरातत्व विभाग द्वारा संरक्षित यह स्थल इतिहास एवं शोध में रूचि रखने वाले व्यक्तियों तथा अध्येताओं के अतिरिक्त सामान्य पर्यटकों के लिए भी दर्शनीय है।</span> </div>Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-16918108136005586292011-12-21T03:52:00.000-08:002011-12-21T03:52:03.854-08:00वर्तमान वैश्विक परिदृश्य और गाँधीवादी मॉडल की प्रासंगिकता<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><br />
<br />
<br />
<br />
<br />
प्रसिद्ध इतिहासकार बिपन चन्द्र के अनुसार ’’ आज भारत की एक महत्वपूर्ण कमजोरी राजनैतिक व्यवस्था को चलाने में उसकी अक्षमता दृकिसी एक ढांचे अथवा रणनीतिक सिद्धांत के न होने से उत्पन्न होती है, जिसके अर्न्तगत राजनैतिक व्यवस्था को रखा, समझा और संचालित किया जा सकता है।‘‘ गांधी जी के पास देश के बारे में अपनी एक स्पष्ट राजनैतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक समझ थी। वह राष्ट्र को स्वदेशी, ग्राम स्वराज या पंचायती राज के आइने में देखते थे और इसीलिए उनका जोर विदेशी सेे इतर हमेशा स्वदेशी में रहता था।यह दुर्भाग्य ही था कि गाँधी के बाद उनके उत्तराधिकारी नेहरू उनके राजनैतिक तथा आर्थिक विचारों से असहमत थे और यह बात दोनों के बीच हुए पत्र व्यवहार से भी स्पष्ट हो जाती है। गाँधी के विपरीत नेहरू पूँजीवाद और समाजवाद पर आधारित मिश्रित अर्थव्यवस्था के पक्षधर थे। नेहरू द्वारा देश को दी गई यह दिशा कालान्तर में पूँजीवाद के साथ अधिक से अधिक एकरूपता कायम करने के अतिरिक्त वर्तमान दौर में पूँजीवादी वर्चस्व के मॉडल- वैश्वीकरण में अपने.आप को समाहित करने के रूप में सामने आई्र।<br />
वर्तमान में वैश्वीकरण के इसी मॉडल को अपनाने के कारण राष्ट्र के सामने हर मोर्चे पर चुनौतियाँ खड़ी हैं। गाँधी, जहाँ राजसत्ता में आम आदमी की हिस्सेदारी एवं कृषि ,व्यापार तथा उद्योग में उसकी सक्रिय भागीदारी का विचार प्रस्तुत करते हैं और इसी के माध्यम से आम आदमी के सशक्तीकरण और राष्ट्र निर्माण में उसकी महत्वपूर्ण भूमिका तय करते हैं, वैश्वीकरण उसकी इस अस्मिता का पूरी तरह निषेध करते हुए उसे सिर्फ एक बाजार और उपभोक्ता के रूप में ही स्थापित करता है। वैश्वीकरण के मॉडल में उसके हितों की पूर्ति करने वाले एक खास वर्ग केा ही ध्यान मंे रखा जाता है। जो वर्ग इस दायरे से बाहर है, उसके लिए न राजसत्ता के पास कोई विचार है और न ही वर्तमान में वह इसके केन्द्र में है। राष्ट्र के भीतर आबादी का यही हिस्सा बहुसंख्यक रूप में उपस्थित है और वैश्वीकरण के वर्तमान दौर में विपन्न और उपेक्षित हालातों में जी रहा है।<br />
वर्तमान परिदृश्य में गाँधी के विचार आधुनिकता विरोधी लग सकते हैं, जिनमें वह पश्चिमीकरण को आधुनिकता का पर्याय मानने वाले भारतीय उच्च और मध्यवर्ग की विचारधारा के विपरीत आम.जन पर निर्भर एक ग्राम्य अर्थव्यवस्था को मजबूत करने की बात करते हैं। गाँधी ने वैश्वीकरण के आधुनिक रूपों को समझने के लिए अपना एक सिद्धान्त विकसित किया और अपने तथा भारतीय समाज के साथ अनेक प्रकार के प्रयोग करने के बाद इसका प्रतिरोध करने के कई विशिष्ट तरीके भी खोजे। उनकी मान्यता थी कि एक सांस्कृतिक प्रक्रिया के रूप में वैश्वीकरण आधुनिकता के जन्म के समय भी मौजूद था। पूँजीवादी अर्थव्यवस्था के अन्तर्गत असीमित उपभोग और नयी प्रौद्योगिकी के चलते जीवन के अन्य परंपरागत आयामों के नष्ट होने की उन्होंने तार्किक व्याख्या प्रस्तुत की।<br />
आज वैश्विक स्तर पर पूँजीवादी मॉडल भी अपने स्वाभाविक संकटों का सामना कर रहा है। 1929.30 की विश्वव्यापी आर्थिक मन्दी के बाद पूरा विश्व एक बार फिर इसी भयावह मन्दी से त्रस्त है ेऔर इस व्यवस्था का समर्थक सुविधासम्पन्न उपभोक्ता वर्ग भी संकट में घिर चुका है। 21वीं सदी की इस चरम प्रगति के दौर में गाँधी के विचारों को व्यापक जन समुदाय के हित के लिए एक बार पुनर्परिभाषित किए जाने की जरूरत है। जिस समय गाँधी ने अपना हिन्द स्वराज का मॉडल प्रस्तुत किया , वह देश की आजादी के आन्दोलन के परिप्रेक्ष्य में एक आत्मनिर्भर देश के निर्माण का मॉडल था और तब उनके समक्ष मुख्य शत्रु के रूप में ब्रिटिश साम्राज्यवाद था, परंतु आज के बदले हुए परिदृश्य में विश्व के सभी राष्ट्रों में अन्तःक्रियाएँ तीव्र हुई हैं और कोई भी राष्ट्र परस्पर सहयोग के बिना समग्र विकास नहीं कर सकता। इस स्थिति में देश की संप्रभुता एवं आर्थिक आत्मनिर्भरता से बिना कोई समझौता किए हमें विभिन्न राष्ट्रों के साथ सम्बन्ध कायम करने चाहिए। गाँधी के विचार के मूल में राष्ट्र एवं जन की आत्मनिर्भरता प्रमुख थी और यही राष्ट्र के सशक्तीकरण का प्रस्थान बिन्दु होना चाहिए।<br />
<div><br />
</div></div>Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5994892387442533018.post-5075598281088952042011-11-22T05:18:00.001-08:002011-11-22T05:19:32.601-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h6 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}">’मुअनजोदड़ो’ -ओम थानवी
(वाणी प्रकाशन, 4695, 21-ए, दरियागंज, नई दिल्लीः मूल्यः रू0 200) <br />
यह हड़प्पा सभ्यता के प्रमुख स्थल मोंहेंजोदड़ो/मुअनजोदड़ो का अत्यंत
ही जीवंत यात्रावृत्तांत है। <br /> ग्रंथ को पढ़ते हुए ऐसा आभास होता है,
जैसे हम उसी युग में आ गए हों। साथ ही लेखक ने विषय का भी गहन अध्ययन एवं
विष्लेषण किया है। लेखक द्वारा हड़प्पा सभ्यता को समझने में सहायक संबंधित
ग्रंथों की एक विस्तृत सूची भी ग्र<span class="text_exposed_hide">...</span><span class="text_exposed_show">ंथ में दी गई है। अवशेषों से जुड़े विभिन्न
रेखाचित्रों ने यात्रावृत्त में नई जान डाल दी है।<br /> पुस्तक का एक अंश
यहाँ दिया जा रहा है- ’’ मुअनजोदड़ो की खूबी यह है कि इस आदिम शहर की सड़कों
और गलियों में आप आज भी घूम.फिर सकते हैं। यहाँ कि सभ्यता और संस्कृति का
सामान चाहे अजायबघरों की शोभा बढ़ा रहा हो, शहर जहाँ था अब भी है। आप इसकी
किसी भी दीवार पर पीठ टिका कर सुस्ता सकते हैं। वह कोई खण्डहर क्यों न हो,
किसी घर की देहरी पर पाँव रखकर सहसा सहम जा सकते हैं, जैसे भीतर कोई अब भी
रहता हो। रसोई की खिड़की पर खड़े होकर उसकी गंध तहसूस कर सकते हैं।शहर के
किसी सुनसान मार्ग पर कान देकर उस बैलगाड़ी की रुन.झुन भी सुन सकते हैं,
जिसे आपने पुरातत्व की तस्वीरों में मिट्टी के रंग में देखा है। यह सच है
कि किसी आँगन की टूटी.फूटी सीढ़ियाँ अब आपको कहीं नहीं ले जातीं, वे आकाश की
तरफ जाकर अधूरी ही रह जाती हैं। लेकिन उन अधूरे पायदानों पर खड़े होकर
अनुभव किया जा सकता है कि आप दुनिया की छत पर खड़े हैं, वहाँ से आप इतिहास
को नहीं, उसके पार झाँक रहे हैं।</span></span></h6>
किरन त्रिपाठी<br /></div>Kiran Tripathihttp://www.blogger.com/profile/08015203508503572125noreply@blogger.com0